HDL kolesterol seviyesi adı verilen kandaki iyi kolesterol oranı yüksek kişilerin yaşamlarının ileri evrelerinde kalp hastalıklarına yakalanma riski önemli ölçüde düşmektedir. Daha doğrusu iyi kolesterol seviyesi, ileride kalp hastası olup olmayacağınızı gösteren en büyük belirleyicidir.’ İşte tüm doğruları ile can simidimiz kolesterol… Dr. Aysun Çetin anlatıyor.

Medya ve basın organlarının artması ile gündeme oturan ve bir çok firmanın reklamlarda satış amaçlı kullandığı ve insanların korkulu rüyası haline getirilen kolesterol aslında ne anlama geliyor?

Kolesterol vücutta hormon (kortizon, seks hormonu), D vitamini ve yağları sindiren safra asitlerinin sentezlenmesinde kullanılıyor. Peki vücudumuzun en doğal ihtiyacı olan kolesterol neden kötüleniyor? Kolesterol dengesinin bozulması ile günümüzde artan kalp-damar hastalıkları, diyabet, obezite, depresyon, alzeimer, parkinson hastalıklarının artması arasındaki bağ ne?

Son yıllarda reklamlar aracılığı ile çok gündeme gelen ve bir çok firma tarafında satış amaçlı kullanılan kolesterol aslında vücudun doğal bir uyarı sinyali değil mi? Vücudun kolesterol dengesini bozan gıdalar nelerdir? Kolesterol düzeyini etkileyen faktörler nelerdir? Kolesterol ilaçlarına gerek kalmadan, doğal yollarla kolesterol dengesi nasıl sağlanır? Son yıllarda özellikle çocuklarda artan obezite sebebi ile küçük çocuklara kolesterol ilaçları veriliyor, bu ilaçları kullanan çocuklarda ileride ne gibi yan etkiler ortaya çıkabilir?

Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyokimya ve Klinik Biyokimya Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Dr. Aysun Çetin iyibilgi’nin sorularını yanıtladı.

Kolesterol nedir? Normal değer ne olmalı?

“Kolesterol, tüm vücutta yaygın olarak bulunan ve yaşam için gerekli olan bir çeşit yağdır. Kolesterol vücutta hormon (kortizon, seks hormonu), D vitamini ve yağları sindiren safra asitlerinin sentezlenmesinde kullanılır. Sağlıksız beslenme, hareketsizlik, sigara, fazla kilolar, yaş ve kalıtsal faktörler yüksek kolesterol seviyelerine yol açabilir. Yüksek kolesterol seviyeleri, kan damarlarının zamanla tıkanıp daralmasına yol açabilir. Bu birikim çok yavaş gerçekleşir. Kan damarları daraldıkça, kalbe giden kan azalır. Kalbe giden kanın sınırlandırılması, göğüs ağrısına (anjina pektoris) yol açabilir. Kalbe giden kanın büyük ölçüde azalması veya tamamen durması ise kalp krizi ile sonuçlanabilir. Normal değerler yaşa, cinse ve toplumların beslenme alışkanlıklarına göre değişirse de genellikle total kolesterol düzeyinin 200mg/dl,trigliserid düzeyinin 160 mg/dl,LDL kolesterol düzeyinin 130 mg/dl’nin altında, HDL kolesterol düzeyinin ise 45 mg/dl’nin üzerinde olması idealdir.

İyi kolesterol ve kötü kolesterol nedir?

Kolesterol, kanda çözünmesi ve taşınması için karaciğerde bir protein ile birleştirilir. Bu kolesterol ile protein birleşimine lipoprotein adı verilir. Bu lipoproteinlerin çeşitleri vardır.
Düşük yoğunluklu lipoproteinler (Low-Density Lipoproteins = LDL): Kan kolesterolünün yaklaşık olarak %70’ini taşımaktadırlar. Kan damarları duvarlarına girebilmek için yeterince küçüktürler ve damarlara zarar verirler. Kötü kolesterol olarak da adlandırılırlar.

Yüksek yoğunluklu lipoproteinler (High-Density Lipoproteins = HDL): Vücudun kullanamadığı yağı karaciğerden safraya boşaltmak üzere taşır. Kolesterolün bir cins ters naklini yaptığı için iyi kolesterol olarak adlandırılır. İyi kolesterol adını verdiğimiz HDL kolesterolün görevi kanımızda dolaşan kötü kolesterolü temizlemektir. Damar duvarlarından söküp aldığı kötü yağları karaciğere taşıyarak safra ile vücuttan atılmasını sağlar. Sadece bu kadarla kalmaz, damar içi plaklardaki enflamasyonu azaltıp pıhtı oluşumunu engeller.

İyi kolesterol ve kötü kolesterol diye nitelendirmemizin asıl sebebi, birçok araştırmanın, normal değerlerin altındaki HDL miktarı ile normal değerlerin üzerindeki LDL miktarının kalp krizi riskini artırdığı yönündeki sonuçlarıdır.

Yüksek kolesterol nedir, Kötü kolesterolün yükselmesi ne gibi sonuçlar doğurur?

Eğer kanda fazla miktarda kolesterol varsa, kolesterol akyuvarlar, kan pıhtısı, kalsiyum… gibi maddelerle beraber kan damarlarının duvarlarında birikir ve kan damarlarının sertleşmesine, daralmasına (ateroskleroz) yol açar. Halk arasında bu olay, damar sertliği ya da damar kireçlenmesi olarak bilinmektedir.

Kanda kolesterol ve LDL kolesterolün yüksek olması yüksek risk oluşturmaktadır. Ayrıca HDL kolesterolün düşük olması da bir risktir. Bu riske sahip kişilerde, kalp krizi, felç, damar tıkanıklığı, böbrek yetersizliği gibi hastalıkların ortaya çıkma olasılığı artmaktadır.

20 yaşın üzerindeki kişilerde, kan kolesterol düzeylerinin 200 mg/dl’nin altında olması, kan LDL kolesterol düzeylerinin 130 mg/dl’nin altında olması ve kan HDL kolesterol düzeylerinin de 45mg/dl’nin üzerinde olması istenilen değerlerdir. Kolesterol > 200 mg/dl ya da LDL kolesterol > 130 mg/dl ya da HDL kolesterol < 45 mg/dl ise kalp damar hastalıkları RİSKİ FAZLADIR. İyi kolesterol olan HDL kolesterol’ün düzeylerindeki artış bu riski azaltmaktadır.
Kanda kolesterolün yüksek olması, yağ metabolizması bozukluğunun olduğunu gösterir. Yağ metabolizması bozukluğundan şüphe edilen bir hastada yapılması gereken işlem, kan alınarak öncelikle total kolesterol, LDL kolesterol, HDL kolesterol ve trigliserid düzeylerinin ölçülmesidir.

Düşük kolesterol nedir, ne gibi sonuçlar doğurur?

Uzun ve sağlıklı bir yaşam için tansiyon, şeker ve kilonuzun düşük olması gerekir. İyi kolesterol HDL ‘nin ise yüksek olması gerekir, İlaç firmaları sayesinde hepimiz kötü kolesterolün zararlarını öğrendik ama iyi kolesterolün önemi toplumda pek bilinmiyor. HDL kolesterol seviyeniz, ileride kalp hastası olup olmayacağınızı gösteren en büyük belirleyicidir.

HDL seviyeniz 40 mgr’dan az ise ( bayanlarda 50 mgr’dan az ise) ileri yaşlarda kalp krizi veya felç geçirme ihtimaliniz yüksektir. (Eğer kolesterol düşürücü ilaç kullanıyorsanız ilaca başlamadan önceki değerlere bakmanız gerekir.) HDL kolesterolünüz 70 üzerinde ise veya total kolesterolünüzü HDL kolesterole böldüğünüzde oran 4’ün altında çıkıyorsa kolay kolay kalp krizi geçirmezsiniz.

Bu nedenle uzun ve sağlıklı bir yaşam için LDL kolesterol seviyesinin düşük ,HDL kolesterol seviyesinin ise yüksek olması gerektiğinin önemini vurgulamak isterim. HDL kolesterol seviyesi 70’in üzerinde olanların ailesine bakıldığında, yaşı 90’ı geçen aile bireylerinin bulunduğunu görürsünüz. HDL kolesterol seviyesini biraz da genetik miras etkiler.

Kolesterol düzeyini etkileyen faktörler nelerdir?

Kalıtımsal faktörler • Yediğimiz gıdalar • Şişmanlık • Yaşam tarzı • Yaş • Diyabet • Yüksek tansiyon • Bazı böbrek ve tiroid hastalıkları • Sigara • Stres gibi faktörler kolesterolü ve kötü kolesterolü (LDL-kolesterol) yükseltir.

Genler: Ailede erken yaşlarda geçirilmiş kalp krizi veya kalp krizine bağlı ölüm öyküsü varsa koroner arter hastalığı veya yüksek kolesterol riski ailevi olarak artmaktadır.

Yağlı yiyecekler: Kolesterol et, peynir gibi hayvansal gıdalarda ve hazır gıdalarda çokça bulunur. Bunları tükettiğinizde vücudunuz daha çok doymuş yağ ve kolesterol emer.

Aşırı kilo: Ciddi derecede şişman kişilerin kanlarında kolesterol ve trigliserid miktarları oldukça yüksektir.

Hareketsiz yaşam tarzı: Fiziksel aktivite ile kolesterol düzeyleri arasında direkt ilişki olduğunu göstermektedir. Fiziksel aktivitesi az olan kişilerde HDL-kolesterol düşük, LDL-kolesterol ise yüksektir. Düzenli olarak egzersiz yapmak iyi kolesterolü artırmaktadır.

Yaşlanma: Yaşın artmasıyla beraber genellikle kolesterol düzeylerinde de artış görülür. Erkeklerde 45 yaş ve üzerinde yüksek LDL-kolesterol düzeyleri görülme sıklığı artar. Kadınlarda ise menapozu izleyen dönemlerde kolesterol seviyesinde belirgin artış görülür.

Uzun Süreli Hastalıklar: Kronik hastalıklar yüksek kolesterole neden olabilirler.(Diabet, böbrek hastalıkları, karaciğer hastalıkları ve hipotiroidi )

Sigara: Sigara içenler yüksek kolesterol seviyeleri açısından risk grubundadırlar. Sigara içenlerin damar duvarlarının yüzeylerinde düzensizlikler oluşur ve bu düzensiz yüzey daha çok yağ tutulumuna sebep olur. Sigara içenlerde HDL-kolesterol miktarları yaklaşık olarak %15 azalmaktadır. Stres:

Stres ve yüksek kolesterol düzeyleri arasındaki ilişki henüz kanıtlanmış değildir. İşadamları gibi Stres altındaki insanların kendilerini, yiyecek, alkol ve tütün tüketimini arttırarak teselli ettikleri tahmin edilmektedir; bunun da kolesterol düzeylerini olumsuz etkilediği düşünülmektedir

Vücudun kolesterol dengesini bozan gıdalar nelerdir?

Kolesterolü etkileyen en önemli faktör beslenmedir. Ağız yoluyla aldığımız katı yağlar (doymuş yağlardan zengin), yağlı sığır ve koyun eti, tam yağlı süt ve süt ürünleri kolesterolu yükseltir. Beslenmede sıvıyağ kullanmak (yemekleri kızartmamak koşuluyla) kolesterolu dengede tutar. Yağ dışında uyulması gereken bir diğer konu da tuz tüketimi. Olabildiğince az olmasıdır. Meyve-sebze rahatlıkla tüketilecek besinlerdir. Ekmek alırken tercih kepekli, buğday ya da çavdar ekmeğinden yana kullanılmalı, beyaz ete ağırlık verilmeli. Kırmızı et kullanımında ise hem miktarı sınırlı tutmak, hem de olabildiğince yağsız et kullanmak gerekiyor.

Reklamlar aracılığı ile çok gündeme gelen ve bir çok firma tarafında satış amaçlı kullanılan kolesterol aslında vücudun doğal bir uyarı sinyali değil mi?

Kolesterol, insan vücudunun işleyişi için hayati önem taşıyan, çok fonksiyonlu bir bileşiktir. Fonksiyonları: Kolesterol, vücut tarafından steroidler veya cinsiyet hormonlarını da içeren, kortizon benzeri hormonların yapımı için kullanılmaktadır. Bu hormonlar ise vücudu strese ve kanser gibi hastalıklara karşı korur. Yağların düzgün bir şekilde ve vücudun artık ürünlerden temizlenmesi için gerekli olan safra asitlerinin üretimine yardımcı olmaktadır. Tüm vücut dokuları için temel yapıtaşıdır. En dikkate değer fonksiyonlarından biri ise, kolesterolün sinir hücrelerini saran ve uyarıların iletiminde rol oynayan myelin kılıfının temel bir parçası olmasıdır. Bilindiği gibi kolesterol düşürücü ilaç kullananlarda hafıza kayıpları görülebilmektedir. Ayrıca insanoğlunu 2,8 milyon yıl boyunca ayakta tutan en önemli besin maddesi olan anne sütü, kolesterol açısından çok zengindir. O nedenle çocukların beyin ve sinir gelişiminin sağlıklı olabilmesi için kolesterol çok önemlidir.

Son yıllarda özellikle çocuklarda artan obezite sebebi ile küçük çocuklara kolesterol ilaçları veriliyor, bu ilaçları kullanan çocuklarda ileride ne gibi yan etkiler ortaya çıkabilir?

Kolesterol ilaçlarının çocuklardaki etkisi bilinmemektedir. Bugüne kadar çocuklar üzerinde yapılan araştırmalarda kolesterol ilaçlarından statinlere ait önemli bir yan etkinin görülmemiş olması bu ilaçların kesinlikle ‘güvenli’ olduğunu göstermez. Bir kere statin araştırmaları küçük çocuklarda değil 13-19 yaş arası gençlerde yapılmıştır. Küçük çocuk ile gençlerde ilaç etkileri ve yan etkilerinin aynı olması şart değildir. Daha önce, öksürük ve soğuk algınlığı tedavisinde kullanılan bazı ilaçların ‘2 yaşından küçük’ çocuklarda ölümlere yol açabildiklerinin belirlenmesi ve bu ilaçların bu yaş grubunda kullanılmasının yasaklanması buna çok iyi bir örnek olarak verilebilir.
Bu nedenle kolesterol metabolizmasını içeren genetik bazı hastalıkların haricinde, çocukların toplam kolesterol düzeyini düşürmek amacıyla ilaç kullanımı kesinlikle önerilmemektedir.
Bunun yerine hastalık gelişmesi riskini azaltmak amacıyla çocuklara yaşam tarzlarında beslenme, egzersizi kapsayan sağlıklı tercihler yapabilmeleri öğretilmelidir. Televizyon izleme süresi kısıtlanmalı ve çocuklar bedensel olarak aktif olacakları oyun ve faaliyetlere teşvik edilmelidirler.

Anne-babalar ve diğer aile üyeleri iyi rol modelleri olarak çocuklara yardımcı olabilirler.
Çocuklar yüksek kalorili, şekerli abur cuburlar yerine, taze meyve tüketmeye teşvik edilmelidir.
Anne-babaların çocuğun kolesterol düzeyine dikkat etmeleri gerekse de, iki yaşından küçük çocukların normal düzeyde büyümesi ve gelişmesi için aldıkları kalorinin büyük kısmının yağlardan gelmesi gerekmektedir. Bu nedenle 2 yaşından küçük çocukların beslenmesinde doktor tavsiyesi olmadığı sürece kesinlikle yağ kısıtlaması yapılmamalıdır.
Ayrıca normal büyüme ve gelişimin sağlanmasında temel bir unsur olması nedeniyle 2 yaşından büyük çocukların beslenmesinde yağ alımı kısıtlanırken de dikkatli olunmalıdır.
Aileler, çocuklarının aşırı derecede yağ tüketmesinden endişe etmeleri durumunda, çocuğun beslenmesinde önemli bir değişiklik yapmadan önce çocuk doktoru veya diyetisyene danışmalıdırlar.
Kolesterol ilaçlarına gerek kalmadan, doğal yollarla kolesterol dengesi nasıl sağlanır?

iyi kolesterolü yükseltmek için ne yapmalı

1. Düzenli spor, kalbi koruyan iyi kolesterolü HDL’yi yükseltir. Daha önce spor yapmayan kişiler düzenli spor yapmaya başlayarak iyi kolesterol seviyelerini %3-20 kadar artırabilirler. Ama dikkat edilmesi gereken nokta haftada bir iki kez spor yaparak iyi kolesterolünüzü yükseltemezsiniz; günde en az 40 dakika, hızlı tempoda yürüyüş veya koşu yapmanız gerekir.

2.Kesinlikle margarin kullanmayın, tüm yemeklerinizde rafine edilmemiş saf zeytinyağını tercih edin.

3.iyi kolesterolü yükselten gıdalar ile beslenmek önemlidir. Kuruyemişlerin kararında tüketimi, kan kolesterol seviyesi yüksek olan bireyler için özellikle önerilmektedir. Badem, ceviz veya fındık her gün düzenli olarak tüketilmelidir. Fakat miktarına dikkat edilmeli, ceviz günde 2 adet, badem 5 adet, fındık ise günde 10 adet tüketilmelidir.

4.Kötü karbonhidrat dediğimiz, mide bağırsak sisteminden kolay emilen patates, beyaz pirinç, unlu yiyecekler ve tatlılardan uzak durun. Kan şekerinde ani yükselmeye neden olan bu yiyeceklerin iyi kolesterolü düşürdüğü gösterilmiştir.

5.Hazır gıdalardan uzak durun. Kolesterolün en zararlı türü oksikolesterol özellikle işlenmiş, hazır gıdalarda bulunmaktadır.

6.Yulafın iyi kolesterolü artırdığı gösterilmiştir.

7.iyi kolesterolü yükselten yiyecekler örneğin Sarımsak tüketin. Sarımsak kalp-damar sağlığı açısından en yararlı gıdalardan biri. Yapılan araştırmalar, günde 1-2 diş sarımsak tüketiminin kanın akışkanlığını iyileştirdiğini ve vücut bağışıklığını artırdığını göstermiştir.

8.Alkolden kesinlikle uzak durun.

9.Kilo vermek iyi kolesterolü yükseltir. Bir buçuk kilo zayıflamanız iyi kolesterolü %1 artırır.

10.Sigarayı bırakın. Sadece bir hafta sigarayı bırakmanın bile iyi kolesterolü yükselttiği gösterilmiştir. iyi kolesterolü düşük olduğu halde sigara içmeye devam etmek intihar etmek gibidir.

11.Su tüketimine özen gösterin ve günde en az 10 bardak su içmeyi ihmal etmeyin.

Kolesterol konusunda bilimsel araştırmalar ne diyor?

Yapılan araştırmalar kolesterol düzeyi yüksek erkeklerin, gerçek yaşlarından daha büyük göründüklerini göstermiştir. İngiliz bilim adamları yaptığı araştırmalar sonucunda, sigara, içki, uykusuzluk ve kötü yaşam kalitesi gibi faktörlerin, insanların olduğundan daha yaşlı görünmesinde önemli rol oynadığını, ancak asıl sorunun, kolesterolden kaynaklandığını belirtmişlerdir. Çünkü yüksek kolesterol kan damarlarını tıkayarak organlara daha az kan gitmesine yol açar ve erken yıpranmalarına neden olur.

Avrupalı bilim adamlarının yaptıkları yeni bir araştırmaya göre ise orta yaşlı insanların kanındaki düşük miktardaki iyi kolesterol –HDL- seviyesinin, ileri yaşlarda Alzheimer (bunama) gibi hastalıkların ortaya çıkmasına sebep olduğu gösterilmiştir. Finlandiya’da yapılan bir çalışmada ise yüksek kolesterolü olan kişilerin Parkinson’a yakalanma riskinin %86 oranında daha yüksek olduğunu ortaya koymuştur.

Amerikan Kalp Cemiyeti’nin raporuna göre her yıl 1 milyon Amerikalı, kalp damar hastalıklarından ölmektedir. Bu rakam, bir yılda kanser nedeniyle ölenlerden daha fazladır. Benzer durum Türkiye için de geçerlidir. Ama son olarak vurgulamak gerekir ki kalp ve damar sağlığını belirleyici tek faktör kolesterol değildir. Başka bir deyişle, tek suçlunun yüksek kolesterol olmadığı söylenebilir.”