Demik eksikliği dünyada en çok görülen anemi yani kansızlık türüdür. Özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde demir eksikliğine bağlı anemi oranı yüksektir. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre; hemoglobin değerlerinin hamile olmayan kadınlarda 12 gr/dl, erkeklerde 14 gr/dl’nin altına düşmesi durumu “anemi” olarak adlandırılmaktadır. Hemoglobin, kırmızı kan hücrelerine rengini veren oksijenin kanda taşınmasını sağlayan bir proteindir. Demir de hemoglobinin temel yapısına giren bir elementtir ve akciğerden alınan oksijenin hemoglabine bağlanarak dokulara aktarılmasında büyük önem taşır.  Demirin eksikolduğu durumlarda anemi oluşur ve buna bağlı olarak da ‘’demir eksikliği anemisi’’ tanısı konur.  İstatistiklere göre dünyada kadınların % 35’inde, erkeklerin % 20’sinde ve hamilelerin %50’sinde demir eksikliği anemisi (kansızlık) görülür. Memorial Sağlık Grubu İç Hastalıkları Bölümü Uzmanları demir eksikliği ve tedavisihakkında bilgi verdi.

Demir Eksikliği Nedir?

Toplumda kansızlık olarak bilinen demir eksikliği anemisi, kandaki kırmızı kan hücrelerinin yapısında oksijenin taşınması ve bu hücrelerin kırmızı olmasını sağlayan hemoglobin miktarının azalmasıdır. Demir eksikliği, öncelikle mide ve bağırsak kanseri olmak üzere pek çok önemli hastalığın da belirtisi olabilir.

Demir Eksikliği Anemisinin 10 Belirtisi

Demir eksikliğine bağlı kansızlık bazı durumlarda belirti göstermez. Demir eksikliği rutin sağlık kontrollerinde yapılan kan tahlillerinde teşhis edilebilir. Demir eksikliğinin belirtileriarasında;

• Cilt solgunluğu,
• Vücutta güçsüzlük, yorgunluk,
• Konsantrasyon bozukluğu,
• Baş ağrısı,
• Ellerde ve ayaklarda uyuşma,
• Sinirlilik hali,
• Kulakların uğuldaması,
• Dudaklarda çatlaklar ve ağız kenarında yaralar,
• Tırnakların çabuk kırılması,
• Saçlarda dökülme sayılabilir.

Demir eksikliğinin ileri derece belirtileri arasında; çarpıntı, toprak veya buz yeme, yavaşlayan tiroit fonksiyonları ve huzursuz bacak sendromu gibi durumlar da görülür. Çocuklarda demir eksikliği belirtilerinde ise karşımıza çocuklarda yürüme-oturma-konuşmasında gecikme, öğrenmede güçlük  ortaya çıkabilir.

Demir Eksikliği Neden Olur?

Demir eksikliğinin birçok nedeni vardır. Kansızlık, demir, folik asit ve B12 vitamıni eksikliğine bağlı olarak ortaya çıkar ve tedavi edilmediğinde büyük sorunlara neden olabilir. Demir eksikliğinin nedenlerinden biri olan demirin yetersiz alımı, yanlış diyet programları nedeniyle yetersiz kalabilir. Ayrıca  gebelik, emzirme, büyüme çağındaki çocuklar, düşük doğum tartılı ve erken doğan bebeklerde de demire olan ihtiyaç fazladır.  Çocukların anne sütü yerine demir desteği olmayan mamalarla beslenmesi, inek sütünde 1 yaşından önce geçilmesi, hazır gıdalarla beslenme ve hayvansal gıdaların yeterli alınmaması demir eksikliğine neden olabilir. Yetişkinlerde demir eksikliğinin en belirgin sebepleri ise; çay, kahve tüketiminin fazla olması, etin kavrularak ya da fırında fazla pişirilmesi ile sosis, salam gibi işlenmiş besinlerin sık tüketilmesidir. Bazı kişilerde demir bağırsak tarafından yeterince emilemez. Bu da demir eksikliğine neden olan bir başka etkendir.  Kadınlardaki aşırı adet kanaması, sık ve fazla sayıda doğum, düşükler, kürtaj yaptırmış olmak, mide-bağırsak sistemindeki iyi ya da kötü huylu tümörler de demir eksikliğinin sebeplerindendir.

Demir Eksikliği Tedavisi

Demir eksikliği tedavisinde doğru tanı çok önemlidir. Doğru tanı için hastanın şikayetleri ve demir eksikliği belirtilerinin nasıl ilerlediği konusu iyi bilinmelidir. Değerlendirme sırasında özellikle hastanın daha önce yaşadığı önemli sağlık sorunları, aile öyküsü, kullanmış olduğu ilaçlar ve  mevcut hastalıkları da ele alınır. Gerekli tetkikler ile demir eksikliğine bağlı aneminin neden oluştuğu belirlenir. Demir eksikliği tedavisinde  aneminin türüne göre kemik iliği naklinden, kan veremeye kadar pek çok yöntem bulunmaktadır. Tedavinin en etkili kısmında demir eksikliğine neden olan etkenin tedavi edilmesi yer alır. Eğer hastanın ülseri var ise, bunun tedavi edilmesi  kanamayı durduracağı için aneminin tekrar etmesini engeller. Adet sürecinin kontrol altına alınması da demir eksikliği tedavisinde çok önemlidir. Adet kanamasıyoğun olan kadınların hormonal destek alıp, adet dönemlerin düzenlemeleri önerilir. Aynı zamanda kanda eksik olan maddeler ve mineraller de takviye edilmelidir. Demir eksikliğinde demir, vitamin B12 eksikliğinde vitamin B12, folik asit eksikliğinde folik asit, kronik börek yetmezliğinde eritropoietin verilir. Eğer demir eksikliğine bağlı anemi yaşam kalitenizi düşürecek kadar ciddi bir boyutta ise kan nakli de tedavinin diğer seçeneklerinden biridir.  Demir eksikliği tedavisinde bağışıklık sistemini baskılayan ilaçlar da kullanılır. Özellikle bağışıklık sisteminin alyuvarlar yapımı nı durduruğu ya da parçaladığı durumlarda bu ilaçlara başvurulur. Ayrıca kemik iliğinin hastalıklarına bağlı kansızlıklarda kemik iliği nakli de seçenekler arasındadır.

Demir Eksikliği İlaçları

Demir eksikliği tedavisinde dengeli ve sağlıklı beslenmenin yanı sıra düzenli ilaç kullanımı başarı şansını arttırmaktadır. Demir eksikliği ilaçları aç karnına kullanılmalı ve kesinlikle süt ve süt ürünleri ile birlikte tüketilmemelidir. Vücutta yeterli demir depolanabilmesi için en az 6 ay boyunca ilaç kullanımına devam edilmelidir. Demir ilaçları doktor önderliğinde kullanılmalı ve yine doktora danışılmadan bırakılmamalıdır. Demir eksikliğinden korunmak için alınacak ilaçlarınyanı sıra sakatat, kırmızı et, pekmez gibi gıdalar ve C vitamini içeren besinler tüketmek de faydalıdır.

Demir Eksikliğinde Ne Yemeli, Ne Yememeli?

“Demir eksikliği için ne yemeliyiz?” sorusu toplumda en çok merak edilen konulardan biridir. Demir eksikliğinden korunmak için kayısı, kuru baklagiller, taze sebze ve meyve bolca tüketilmelidir. Demir eksikliğinde ne yenmeli konusunda yapılabilecek en doğru davranışlardan biri de C vitaminini sık tüketmektir. Çünkü  C vitamini demirin bağırsaklardan emilimini artırır. Demir eksikliğinde ne yenmemeli sorusu da oldukça önemlidir. Kafeinli içecekler, süt ve kepek demir emilimini azalttığı için sık tüketilmemelidir. Ayrıca B 12 vitamini alımı da demir eksikliğinde oldukça önemlidir. Çünkü B12 kırmızı kan hücrelerinin kemik iliğinde üretilmesini sağlar ve kansızlığa yol açabilir.

Demirin bağırsaktan emilimini artırmak için;

• C vitamini demirin emilimini artırır. Bu nedenle yumurtayı portakal suyu veya domatesle, köftenin yeşil salata ile tüketilmesi demirim emilimin artırmak açısından önemlidir.
• Mayalı ekmekteki demir mayasız ekmeğe göre daha çok emilir.
• İyi pişmemiş kuru baklagiller ya da kepek ekmeği demirin emilimin azaltır.
• Posalı gıdalarla beslenme demirin emilimini azaltır.
• Gıdaları saklamakta kullandığımız alüminyum, paslanmaz çelik ve teneke de demirin emilimin azaltır.

Yemeklerle Çay ve Kahve Tüketmeyin!

Demir eksikliğini önelemenin bir yolu da çay ve kahveyi yemek sırasında ya da  hemen sonrasından tüketmemekten geçiyor. Çay ve kahveyi mümkün olduğunca ara öğünlerde tüketmeye özen gösterin. Ayrıca çayı açık ve limonla birlikte tüketmekte fayda vardır.

En İyi Demir Kaynağı Besinler!

• Kuru kayısı, kuru üzüm, kuru dut gibi kuru meyveler
• Yeşil yapraklı sebzeler (ıspanak, pazı)
• Fındık, fıstık ve susam
• Karaciğer, kırmızı et, tavuk ve balık eti
• Yumurta
• Pekmez ve üzüm
• Kuru baklagiller
• Yumurtayı portakal suyu ile tüketin
• Baklagilleri etle pişirin
• Her öğünde mutlaka bol yeşillik tüketin.
• Demir emilimini artırmanın önemli bir yolu bu besinleri C vitamini ile birlikte tüketmektir!
• Yumurta haşlama yerine kimi zaman menemen gibi pişirilip; yeşil, kırmızıbiber, domates ve soğanla C vitamini kazandırıldığında, demirin alımını artırılmış olur.
• Ispanak yanına yoğurt ile tüketildiğinde demir emilimi azalmaktadır. Ispanağın yumurta ile pişirilmesi ise biyoyararlılığını artırır.
• Kurubaklagil ve tahıllı yemekler; yanında mutlaka bol maydanozlu, marullu, domates ve limonlu salata ile tüketildiğinde, tahıl ve baklagillerin içindeki demir daha fazla emilir. Ayrıca bu besinler kıyma, parça et ya da tavukla pişirildiğinde demir alımı artmaktadır.
• Demir eksikliği ileri boyutta olan kişiler; süt, yoğurt ve ayran gibi kalsiyum içeren gıdaları yemeklerin yanına değil, ara öğünlerde tüketmelidir. Çünkü kalsiyumun demirin emilimini yavaşlatma özelliği vardır.
• Kahvaltılarda 1- 2 tatlı kaşığı kadar pekmez günlük demir ihtiyacının çoğunu karşılamaktadır. Özellikle keçiboynuzu pekmezi demir yüksek demir içerir.
• Ara öğünlerde; kuru meyvelerden kayısı, dut ve kuru üzüm, günlük demir alımına katkıda bulunur.

Kadınlarda Demir Eksikliği

Demir eksikliği erkeklere oranla kadınlarda daha çok görülür. Özellikle doğurganlık çağında olanlar, demir ihtiyacı artmış olan hamile ve emziren anneler ilk sırayı alır. Demir eksikliği kadınlardan sonra en çok çocukları ve uzun dönem asprin ve ağrı kesici kullanan kişilerde de görülür. Kansızlığın %90 oranında en sık nedeni demir eksikliği olsa da kadınları ve çocukları daha fazla etkilediği görülmektedir. Dünyada demir eksiklği kadınlarda %30-40, erkeklerde ise yaklaşık %20 gibi bir oranda rastlanmaktadır. Kansızlık bazı durumlarda kadınlarda rahim kanserinin de belirtisi olarak kabul edilir. Bu nedenle kansızlık önemsenmeli ve mutlaka altındaki nedenler araştırılmalıdır. Erişkin erkeklerde 13gr/dl, kadınlarda 12gr/dl, 6ay-6yaş arası çocuklarda 11gr/dl ve 6-14 yaş arası çocuklarda 12gr/dl’nin altındaki hemoglobin değerleri anemiye işaret etmektedir. Kadınların kullandığı spiral de de demir eksikliğine neden olan bir başka etkendir.  Doğum kontrol hapları ise adet kanamalarında kaybedilen kan ve demiri %50-60 oranında azaltır. Bu nedenle demir eksikliğine karşı uzman bir jinekolog önderliğinde kullanılabilir.

Hamilelikte Demir Eksikliği

Demir eksikliği hamilelerin yüzde 50’sinde görülür. Demir eksikliği gebelerde halsizliki çarpıntı, nefes darlığı, uykuya meyillilik gibi şikayetler yaratabilir. Hamile kalmadan önce demir eksikliği tedavisi olunması gebelik sürecinin çok daha sorunsuz geçmesini sağlar. Aynı zamanda demir eksikliğine karşı “kan yapıcı’’ ve demirden zengin  gıdalar tüketmeleri de tavsiye edilmektedir. 4. aydan itibaren folik asit kullanımı da olukça önemlidir. Çünkü bu aydan itibaren demir eksikliğine bağlı kansızlığa rastlanabilir. Eğer demir eksikliği ileri seviyelerdeyse hamileliğin erken dönemlerinde demir ilaçlarına başlanabilir. Demir ilaçlarının kesinlikle sütle veya çayla birlikte içilmemelidir. Çünkü bu ürünler  demirin emilimini azaltarak etkisizleştirmektedir. C vitamini ile alınması emilimini artıracaktır. Hamilelikte demir ilacı kullanımı mutlaka doktor kontrolünde olmalıdır.